Bác Hồ là ai? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm “Bác Hồ” trong đời sống chính trị và văn hóa Việt Nam

“Bác Hồ” là cách gọi phổ biến trong xã hội Việt Nam hiện đại để chỉ Hồ Chí Minh – người sáng lập nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Nhưng hơn cả một cái tên, "Bác Hồ" là một biểu tượng phức hợp, mang tính chất huyền thoại chính trị, văn hóa xã hội và tôn giáo dân gian. Khái niệm này không chỉ hiện diện trong sách giáo khoa và lễ hội chính trị, mà còn in sâu trong ký ức tập thể của nhiều thế hệ người Việt.

Trong các tài liệu chính thức, “Bác Hồ” thường xuất hiện như một hình mẫu đạo đức, người cha già dân tộc, và là nhân vật trung tâm trong hệ thống biểu tượng quốc gia. Khả năng kết hợp giữa quyền lực chính trị và sự gần gũi đời thường khiến hình tượng “Bác Hồ” trở nên độc đáo, vượt khỏi phạm vi của một nhà lãnh đạo thông thường.

Hồ Chí Minh – nhân vật lịch sử

Hồ Chí Minh (1890–1969), tên khai sinh là Nguyễn Sinh Cung, là nhà cách mạng và chính trị gia Việt Nam. Ông là người sáng lập Đảng Cộng sản Việt Nam năm 1930, đồng thời giữ vai trò lãnh đạo chủ chốt trong suốt quá trình đấu tranh giành độc lập dân tộc, từ khởi nghĩa tháng Tám 1945 đến kháng chiến chống Mỹ.

Tiểu sử Hồ Chí Minh gồm nhiều giai đoạn hoạt động ở nước ngoài. Ông từng sống và hoạt động tại Pháp, Liên Xô, Trung Quốc, và nhiều nước khác. Chính sự am hiểu quốc tế đã giúp ông xây dựng được mạng lưới ủng hộ toàn cầu cho phong trào độc lập Việt Nam.

• 1941: Trở về Việt Nam, thành lập Mặt trận Việt Minh
• 1945: Tuyên bố độc lập, trở thành Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa
• 1954: Ký kết Hiệp định Genève, chấm dứt chiến tranh với Pháp
• 1969: Qua đời trong lúc cuộc kháng chiến chống Mỹ đang ở giai đoạn ác liệt

Tài liệu lưu trữ về Hồ Chí Minh được bảo tồn tại Wilson Center Digital Archive, cung cấp cái nhìn đầy đủ về hoạt động ngoại giao và cách mạng của ông từ thập niên 1920.

Khái niệm “Bác” trong văn hóa Việt

Trong văn hóa Việt Nam, “Bác” là đại từ dùng để gọi người lớn tuổi trong họ hàng hoặc cộng đồng, thể hiện sự kính trọng đi kèm tính thân mật. Sử dụng đại từ “Bác” thay vì các danh xưng chính trị như “Chủ tịch”, “Lãnh tụ” đã góp phần hình thành nên một hình ảnh Hồ Chí Minh gần gũi, giản dị và dễ tiếp cận với quảng đại quần chúng.

“Bác” không mang sắc thái chính trị cao, mà thuộc về hệ thống ngôn ngữ dân gian, đời sống thường nhật. Khi kết hợp với tên “Hồ”, nó tạo thành một biểu tượng ngôn ngữ mang sức mạnh tập thể. Từ ngữ này được học sinh, công nhân, nông dân, trí thức, cán bộ… sử dụng đồng đều, không phân biệt tầng lớp hay địa vị xã hội.

Cách gọi này cũng có tác dụng tâm lý xã hội rõ rệt. Nó làm giảm khoảng cách quyền lực giữa lãnh đạo và quần chúng, giúp củng cố tính chính danh bằng cảm giác gần gũi. Một số nhà nghiên cứu văn hóa học coi đây là ví dụ điển hình cho “chiến lược ngôn ngữ quyền lực mềm” trong truyền thông chính trị.

Đại từ	Ý nghĩa	Phong cách
Bác Hồ	Thân mật, gần gũi	Dân gian – Chính trị
Chủ tịch Hồ Chí Minh	Trang trọng, chính thức	Hành chính – Ngoại giao
Lãnh tụ	Uy quyền, biểu tượng	Tuyên truyền – Lễ nghi

“Bác Hồ” như biểu tượng chính trị

Khái niệm “Bác Hồ” là một dạng biểu tượng chính trị đặc thù của Việt Nam hiện đại. Biểu tượng này không chỉ gắn liền với hình ảnh một cá nhân, mà còn tích hợp vào hệ thống huy động xã hội, giáo dục chính trị và truyền thông nhà nước. Từ các khẩu hiệu như “Sống, chiến đấu, lao động và học tập theo gương Bác Hồ vĩ đại” cho đến chân dung Hồ Chí Minh trong mọi lớp học, công sở, hình tượng này hiện diện khắp nơi như một phần của đời sống chính trị hàng ngày.

Theo lý thuyết biểu tượng chính trị, việc duy trì một hình ảnh lãnh tụ có đạo đức, gần dân và kiên cường sẽ giúp củng cố lòng tin của nhân dân vào hệ thống cầm quyền. Trong trường hợp Việt Nam, “Bác Hồ” đã được khắc họa như một “lãnh tụ lý tưởng” – người gắn bó với dân tộc từ bữa cơm rau muối đến chiến lược quốc gia. Tính biểu tượng này được nhà nước thể chế hóa thông qua:

1. Giáo dục chính trị bắt buộc trong trường học và quân đội
2. Hệ thống tượng đài, bảo tàng và lễ hội tôn vinh
3. Truyền hình, điện ảnh, sách báo và văn học nghệ thuật chính thống

Không gian công cộng tại Việt Nam chứa đựng hàng nghìn địa điểm mang tên Bác Hồ, bao gồm trường học, công viên, đại lộ, thư viện và nhà văn hóa. Tính phủ sóng biểu tượng thể hiện qua mật độ dày đặc của hình ảnh và tên gọi trong không gian sống hàng ngày.

Bác Hồ trong ký ức tập thể và ký ức quốc gia

Khái niệm “ký ức tập thể” do Maurice Halbwachs đưa ra cho rằng ký ức không tồn tại cá nhân biệt lập, mà luôn gắn với cấu trúc xã hội và các thiết chế truyền thông. “Bác Hồ” là một trong những ví dụ điển hình của ký ức tập thể tại Việt Nam – nơi mà hình ảnh ông không chỉ là thông tin lịch sử, mà là một phần của bản sắc dân tộc được ghi nhớ, kể lại và thực hành qua các thế hệ.

Từ bậc tiểu học, học sinh Việt Nam đã được học những bài thơ như “Ai yêu nhi đồng bằng Bác Hồ Chí Minh”, thuộc lòng những giai thoại như “đôi dép Bác Hồ” hay “Bác ăn cơm với muối vừng”. Những hình ảnh này tạo thành một bộ khung ký ức giàu cảm xúc, có tính tổ chức cao, được duy trì qua các thiết chế xã hội:

• Trường học (giáo dục đạo đức theo gương Bác Hồ)
• Tổ chức Đoàn, Đội (chương trình “Kế hoạch nhỏ”, “Nghìn việc tốt”)
• Lễ kỷ niệm 19/5 (ngày sinh Bác Hồ) hằng năm

Không chỉ là ký ức tập thể, hình ảnh “Bác Hồ” còn trở thành ký ức quốc gia – tức là ký ức được nhà nước lựa chọn, sắp đặt và tổ chức. Điều này giúp củng cố tính liên tục của lịch sử dân tộc, định hướng giá trị công dân, và tạo nền tảng cho tính chính danh của chế độ chính trị đương đại.

Di sản tư tưởng và đạo đức Hồ Chí Minh

Di sản của Hồ Chí Minh không chỉ dừng lại ở vai trò chính trị mà còn bao gồm hệ thống tư tưởng, quan điểm đạo đức và phong cách lãnh đạo. Khái niệm “tư tưởng Hồ Chí Minh” được chính thức hóa tại Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ IX (2001), trở thành một trong những nền tảng tư tưởng – kim chỉ nam cho đường lối cách mạng Việt Nam hiện đại.

Tư tưởng Hồ Chí Minh bao gồm các nội dung chính sau:

• Giải phóng dân tộc gắn với chủ nghĩa xã hội
• Độc lập, tự chủ đi đôi với hợp tác quốc tế
• Lấy dân làm gốc – nhà nước của dân, do dân, vì dân
• Phát triển con người toàn diện, đề cao đạo đức cách mạng

Đạo đức Hồ Chí Minh là phần mở rộng tự nhiên của tư tưởng chính trị, thể hiện qua những giá trị như khiêm tốn, giản dị, cần – kiệm – liêm – chính, yêu nước, thương dân. Những giá trị này không chỉ tồn tại trong diễn văn và tài liệu, mà còn được thể hiện cụ thể qua hành vi và lối sống cá nhân của Hồ Chí Minh trong suốt cuộc đời hoạt động cách mạng.

Hệ thống giáo dục chính trị – tư tưởng tại Việt Nam hiện nay vẫn coi “Học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh” là một nội dung trọng tâm. Chỉ thị 05-CT/TW của Bộ Chính trị là một ví dụ điển hình cho việc thể chế hóa di sản này.

Vai trò của “Bác Hồ” trong huy động chính trị

Trong khoa học chính trị, hình tượng lãnh tụ có vai trò quan trọng trong việc xây dựng tính chính danh của chế độ. “Bác Hồ” là một ví dụ điển hình cho loại hình biểu tượng huy động – tức là biểu tượng có khả năng truyền cảm hứng, gắn kết tập thể và thúc đẩy hành động tập thể. Thay vì là một biểu tượng tĩnh, “Bác Hồ” được duy trì như một thực thể sống trong đời sống chính trị – xã hội.

Hình ảnh “Bác Hồ” được sử dụng rộng rãi trong các phong trào chính trị và xã hội, chẳng hạn như:

• Phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”
• Chiến dịch “Làm theo lời Bác” trong ngành giáo dục và y tế
• Các đợt sinh hoạt chính trị trong Đảng, Đoàn, Hội Cựu chiến binh

Hình tượng lãnh tụ còn giúp tăng cường tính đồng thuận xã hội trong bối cảnh chuyển đổi kinh tế – chính trị. Trong thời kỳ hậu đổi mới, vai trò biểu tượng của “Bác Hồ” được tái định vị như một điểm tựa tinh thần giúp định hướng đạo đức, giữ ổn định tư tưởng trong các giai đoạn khủng hoảng giá trị.

Hình tượng “Bác Hồ” trong nghệ thuật và truyền thông

Biểu tượng “Bác Hồ” không chỉ tồn tại trong chính trị mà còn được xây dựng qua các sản phẩm văn hóa, nghệ thuật và truyền thông đại chúng. Sự hiện diện của hình tượng này trong nhiều thể loại đã giúp khắc sâu vào nhận thức cộng đồng, từ đó góp phần duy trì và tái sản xuất hình ảnh lãnh tụ qua thời gian.

Một số tác phẩm tiêu biểu:

Tác phẩm	Thể loại	Nội dung chính
“Đêm nay Bác không ngủ” – Minh Huệ	Thơ	Khắc họa hình ảnh Bác quan tâm chiến sĩ
“Hồ Chí Minh – Chân dung một con người”	Phim tài liệu	Góc nhìn toàn diện về cuộc đời và nhân cách Hồ Chí Minh
“Người là niềm tin tất thắng”	Ca khúc	Thể hiện lòng kính trọng và tình cảm nhân dân dành cho Bác

Ngày nay, các nền tảng truyền thông mới như YouTube, TikTok hay podcast cũng đang dần tích hợp các nội dung giáo dục về Hồ Chí Minh – dù dưới dạng ngắn gọn, dễ tiếp cận hơn. Điều này cho thấy tính linh hoạt và sức sống lâu dài của biểu tượng “Bác Hồ” trong kỷ nguyên số.

Phê bình và tái định nghĩa

Dù là một biểu tượng có sức lan tỏa lớn, hình tượng “Bác Hồ” cũng không nằm ngoài quá trình phê bình học thuật và tái định nghĩa trong xã hội hiện đại. Một số học giả quốc tế và trong nước đã tiếp cận hình tượng này từ góc nhìn hậu thực dân, phân tích mối liên hệ giữa quyền lực, biểu tượng và huy động tập thể.

Những thảo luận học thuật này không phủ nhận vai trò lịch sử của Hồ Chí Minh, mà đặt ra câu hỏi về cách mà biểu tượng “Bác Hồ” được kiến tạo, duy trì và vận dụng trong các bối cảnh chính trị – xã hội khác nhau. Các khái niệm như “lãnh tụ được sản xuất”, “ký ức được kiểm soát”, “biểu tượng nhà nước” được sử dụng để phân tích mối quan hệ giữa cá nhân lịch sử và quyền lực tập thể.

Tiêu biểu trong hướng tiếp cận này là nghiên cứu của nhà khoa học chính trị Tuong Vu (ĐH Oregon, Mỹ) hay Patricia Pelley (ĐH Texas Tech, Mỹ), với các công trình chỉ ra cách mà lịch sử hiện đại Việt Nam được viết lại theo định hướng chính trị, trong đó “Bác Hồ” giữ vai trò then chốt.

Nguồn: Journal of Southeast Asian Studies – Cambridge University Press

Sự tiếp nối của biểu tượng “Bác Hồ” trong thế kỷ 21

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự thay đổi nhanh chóng về giá trị, biểu tượng “Bác Hồ” tiếp tục được duy trì và thích nghi với thời đại. Các công nghệ mới như bảo tàng số, giáo dục tương tác, phim hoạt hình và mạng xã hội được sử dụng để truyền tải hình ảnh Hồ Chí Minh đến thế hệ trẻ.

Thách thức đặt ra là làm thế nào để bảo tồn tính biểu tượng mà không khiến nó trở nên sáo rỗng hay mất tính hấp dẫn. Các chương trình giáo dục hiện đại đang chuyển hướng sang các phương pháp kể chuyện (storytelling), mô phỏng thực tế (simulation) và giáo dục trải nghiệm để giúp người trẻ tiếp cận di sản Hồ Chí Minh một cách chủ động và sáng tạo hơn.

Sự chuyển đổi này mang tính hai mặt: một mặt làm mới cách tiếp cận biểu tượng, mặt khác đòi hỏi sự thận trọng trong việc giữ nguyên giá trị cốt lõi. Đối với nhà nước, “Bác Hồ” vẫn là biểu tượng thống nhất quốc gia; đối với thế hệ trẻ, biểu tượng này cần được “gỡ khỏi bục cao” để trở nên gần gũi, thực tế và dễ hiểu hơn.

Tài liệu tham khảo

• Wilfred Burchett (1972). Ho Chi Minh: The Politician. International Publishers.
• Pelley, Patricia (2002). Postcolonial Vietnam: New Histories of the National Past. Duke University Press.
• Vu, Tuong (2009). Paths to Development in Asia: South Korea, Vietnam, China, and Indonesia. Cambridge University Press.
• Goscha, Christopher (2016). The Penguin History of Modern Vietnam. Penguin Books.
• Cambridge Journal of Southeast Asian Studies
• Wilson Center Digital Archive
• Bộ Kế hoạch và Đầu tư Việt Nam